Shrut Skandh Rachana

શ્રુત સ્કંધ રચના - દ્રવ્યશ્રુત

જ્ઞાન

જીવનો વિશેષ ગુણ તે જ્ઞાન છે અથવા જાણનમાત્ર તે જ્ઞાન છે.

જ્ઞાનના આઠ ભેદ

• ૧) કેવળજ્ઞાન
• ૨) મનઃપર્યયજ્ઞાન
• ૩) અવધિજ્ઞાન
• ૪) વિભંગજ્ઞાન (કુઅવધિજ્ઞાન)
• ૫) શ્રુતજ્ઞાન
• ૬) કુશ્રુતજ્ઞાન
• ૭) મતિજ્ઞાન
• ૮) કુમતિજ્ઞાન

શ્રુતજ્ઞાન

• અવગ્રહથી લઈ ધારણા પર્યંત મતિજ્ઞાન દ્વારા જાણવામાં આવેલ અર્થના નિમિત્તથી અન્ય અર્થનું જ્ઞાન થવું તે શ્રુતજ્ઞાન છે.
• જે પરોક્ષરૂપે સર્વ વસ્તુઓને અનેકાંતરૂપ દર્શાવે છે.
• સંશય, વિપર્યય આદિથી રહિત જ્ઞાનને શ્રુતજ્ઞાન કહે છે.
• શ્રુતજ્ઞાન મતિજ્ઞાનપૂર્વક હોય છે.
• આત્માની સિદ્ધિ માટે મતિ-શ્રુતજ્ઞાન નિયત કારણ છે.

શ્રુતજ્ઞાનના ભેદ

દ્રવ્યશ્રુત અને ભાવશ્રુત

દ્રવ્યશ્રુત ભાવશ્રુત

આચારાંગાદિ બાર અંગ, ઉત્પાદપૂર્વાદિ ચૌદપૂર્વ અને સામાયિકાદિ ૧૪ પ્રકીર્ણક સ્વરૂપ દ્રવ્યશ્રુત છે અને તેના નિમિત્તે ઉત્પન્ન થતું નિર્વિકાર સ્વ-અનુભવરૂપ જ્ઞાન તે ભાવશ્રુત જાણવું.

દ્રવ્યશ્રુતના ભેદ

અંગ પ્રવિષ્ટ અને અંગ બાહ્ય

અંગની વ્યાખ્યા

ત્રણેય કાળના સમસ્ત દ્રવ્ય અથવા પર્યાયોને 'અંગતિ' અર્થાત્ પ્રાપ્ત થાય છે અથવા વ્યાપ્ત કરે છે તે અંગ છે. અથવા સમસ્ત શ્રુતના અને એને આચારાદિરૂપ અવયવને અંગ કહે છે.

અંગપ્રવિષ્ઠ

આચારંગાદિ બાર ભેદ સહિત છે તે અંગપ્રવિષ્ઠ છે.

અંગ બાહ્ય

ગણધરદેવના શિષ્ય-પ્રશિષ્યો દ્વારા અલ્પાયુ-બુદ્ધિબળવાળા જીવોને ઉપદેશાર્થે અંગોના આધારથી રચવામાં આવેલ સંક્ષિપ્ત ગ્રંથ અંગબાહ્ય છે.

બાર અંગની રચના

તીર્થંકરદેવની ઓમકાર ધ્વનિ સુણતાં સમવસરણમાં ગણધરદેવને અને અંતર્મુહૂર્તમાં બાર અંગરૂપ દ્રવ્યશ્રુતજ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. ગણધરદેવ બીજ, કોષ્ઠ, પદાનુસારી તથા સંભિન્નશ્રોતૃત્વ બુદ્ધિ ઋદ્ધિધારી હોવાથી બાર અંગનું જ્ઞાન શક્ય બને છે.

અક્ષર

• જેટલા અક્ષર છે તેટલું જ શ્રુતજ્ઞાન છે, કેમ કે એક એક અક્ષરથી એક એક ક્ષુતજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે.
• એક માત્રાવાળા વર્ણ હૃસ્વ કહેવાય છે;
• બે માત્રાવાળા વર્ણ દીર્ઘ કહેવાય છે;
• ત્રણ માત્રાવાળા વર્ણ પ્લુત કહેવાય છે અને
• અર્ધ માત્રાવાળા વર્ણ વ્યંજન કહેવાય છે.

વ્યંજન ૩૩ છે; સ્વર-૯, હૃસ્વ -૯, દીર્ઘ-૮, પ્લુત એમ મળીને ૨૭ છે અને અયોગવાહ અં, અઃ, x ક તથા x ૫ એમ ૪ છે. કુલ અક્ષર ૬૪ થાય છે.

૬૪ અક્ષરની સ્થાપના

अ आ आરૂ, इ ई ईરૂ, उ ऊ ऊરૂ, ऋ,ॠ ॠરૂ, लृ,लॄ लॄરૂ, ए ए२ एરૂ, ऐ ऐ२ ऐરૂ, ओ ओ२ ओરૂ, औ औ२ औરૂ, क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ण त थ द ध न प फ ब भ म य र ल व श ष स ह x क x प अं अः આ ૬૪ અક્ષરના પરસ્પર સંયોગમાંથી એક બાદ કરતા કુલ સંયોગાક્ષર ૧૮૪૪૬૭૪૪૦૭3૭૦૯૫૫૧૬૧૫ થાય છે.

પદ

એક અક્ષરથી જે જઘન્ય જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે અક્ષર શ્રુત-જ્ઞાન છે. એક અક્ષર ઉપર બીજા અક્ષરની વૃદ્ધિ થતાં અક્ષરસમાસ નામનું શ્રુતજ્ઞાન થાય છે. આ રીતે એક એક અક્ષરની વૃદ્ધિ કરતાં સંખ્યાત અક્ષરોની વૃદ્ધિ સુધી અક્ષરસમાસ શ્રુતજ્ઞાન થાય છે. વળી સંખ્યાત અક્ષરોની મેળવણીથી એક પદ નામનું શ્રુતજ્ઞાન થાય છે. પદ ત્રણ પ્રકારના છે. અર્થપદ, પ્રમાણપદ અને મધ્યમપદ.

પદ-અક્ષર

એકેક અક્ષર પરથી અર્થની પ્રાપ્તિ થાય તે અર્થપદ છે; આઠ અક્ષર પરથી નિષ્પન્ન તે પ્રમાણપદ છે અને ૧૬ ૩૪,૮૩,૦૭,૮૮૮ તેટલા અક્ષરોનું ગ્રહણ એક મધ્યમપદ છે.

આઠ અક્ષરોનો એક શ્ર્લોક ગણતાં મધ્યમપદમાં

૫૧,૦૮,૮૪,૬૨૧+૧/૨ તેટલા શ્ર્લોક બને છે.

તેથી સકલ દ્રવ્ય શ્રુતજ્ઞાનના કુલ અક્ષર સંખ્યાને મધ્યમપદ વડે ભાગતાં ૧૧૨,૮૩,૫૮,૦૦૫ પદ બને છે તે બાર અંગના (અંગ પ્રવિષ્ઠના) કુલ પદો છે, અને ઉપરાંતમાં શેષ ૮,૦૧,૦૮,૧૭૫ અક્ષરો બાકી રહે છે. તેટલું અંગ બાહ્યશ્રુત છે.

અંગપ્રવિષ્ટશ્રુતના ભેદ, વિષય તથા પદોની સંખ્યા તથા અંગબાહ્યશ્રુતના ભેદ તથા વિષયનું વર્ણન આગળ કોષ્ટકમાં આપેલ છે.

દ્રવ્યશ્રુતના બે ભેદ છે. : (૧) અંગપ્રવિષ્ટ અને (૨) અંગબાહ્ય.

અંગ પ્રવિષ્ટ શ્રુતના બાર ભેદ છે. જે "દ્વાદશાંગી" (બાર અંગ) તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.

બાર અંગ - તેમના વિષય અને પદ સંખ્યા

બારમાં દ્રષ્ટિવાદ અંગના પાંચ અધિકાર

પહેલો અધિકાર : "પરિકર્મ"

પરિકર્મમાં ગણિતના કરણસૂત્ર છે. તેના પાંચ ભેદ છે.

બીજો અધિકાર "સૂત્ર"

તેમાં મિથ્યાદર્શન સંબંધી ત્રણસો ત્રેસઠ કુવાદોનો પૂર્વપક્ષ લઈને તેમને જીવ પદાર્થ પર લગાવવા-આદિનું વર્ણન છે.

તેના પદ અઠ્યાશી લાખ...... (૮૮,૦૦,૦૦૦)

ત્રીજો અધિકાર "પ્રથમાનુયોગ" "પ્રથમાનુયોગ"

તેમાં પ્રથમ જીવને ઉપદેશ યોગ્ય તીર્થંકર, ચક્રવર્તી આદિ ત્રેસઠ શલાકા પુરુષોનું વર્ણન છે.

તેના પદ પાંચ હજાર......... (૫૦૦૦)

ચોથો અધિકાર "પૂર્વગત" તેના ૧૪ ભેદ છે, જે ૧૪ પૂર્વ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.

પાંચમો અધિકાર "ચૂલિકા" છે. તેના પાંચ ભેદ છે.

બારમા "દ્રષ્ટિવાદ અંગ"ના દરેક અધિકારના કુલ પદની સંખ્યા

અંગ બાહ્ય શ્રુત